Cerkwie łemkowskie budowano przeważnie na niewielkich wzniesieniach i były one zawsze otaczane wieńcem drzew, spośród których wyłaniały się krzyże i wieżyczkowe zwieńczenia, stanowiąc silny akcent krajobrazowy.

[img]

Łemkowie wznosili świątynie do końca  XVIII w.  niemalże wyłącznie z drewna. Wyjątek stanowią tylko dwie XVII – wieczne, murowane świątynie – jedna z nich, wzniesiona w Trzcianie istnieje do dzisiaj. Jednak drewno było  łatwo dostępne, a więc tanie. Były to drzewa przede wszystkim iglaste: jodła, świerk, sosna, rzadziej modrzew.  Cerkwie murowane na Łemkowszczyźnie są rzadkością i pojawiają się dopiero od końca XVIII w. Ma to związek z działalnością cesarza Austrii Józefa II.

Drewniane cerkwie budowano na według  konstrukcji zrębowej, zwaną też blokową lub wieńcową. Polegała ona na układaniu poziomo bali w wieniec, a poszczególnych wieńców na siebie, odpowiednio łączonych na narożach. Dawało to solidną, mocną konstrukcję, odporną na działanie silnych wiatrów i inne czynniki.

Charakterystyczną cechą najstarszych cerkwi jest umieszczanie otworów okiennych jedynie po południowej stronie, w ścianach naw i prezbiteriów. Okna umieszczanie z obu stron, tzn. z południowej i północnej pojawiają się dopiero w  2.  Połowie XVIII w. Dawniej bowiem strona północna uznawana była za “diabelską”, a więc nieczystą.

Kolejną charakterystyczną cechą są  zrębowe kopuły cztero- lub rzadziej ośmiopołaciowe. Występują również zrębowe kopuły w formie namiotowych jedno-, dwu- i trzykrotnie łamanych  kopuł-dachów (wierchów, zwieńczeń), usytuowanych nad nawami i prezbiteriami. Wielkość tych kopuł jest uzależniona od wielkości poszczególnych pomieszczeń.  Kopuły zakończone są  przeważnie smukłymi, baniastymi hełmami, z niby latarniami. Dachy tego typu wiązać należy z XVII – XVIII wiekiem.

[img]

Elementem nierozłącznym ,  jakoby świadczącym o stylu cerkwi łemkowskiej jest wieża, od zachodu integralnie złączona ze świątynią.  Charakterystyczne jest stopniowe piętrzenie się ku górze brył poszczególnych jej członów, od wschodu ku zachodowi, od prezbiterium, poprzez nawę do wieży.   Nie wszystkie jednak cerkwie mają wieże integralnie ze sobą związane.  Na obszarze północno-wschodnim Łemkowszczyzny występują cerkwie z  wieżami wolno stojącymi.

Co ciekawe, wieże sadowione nad babińcem nie są integralna częścią architektury łemkowskiej. Wieże są zapożyczeniem z architektury kościelnej Małopolski, a pojawiły się w cerkiewnej architekturze za sprawą przymusu, w okresie XVII wieku, kiedy to przymuszano Łemków do przyjęcia postanowień Unii Brzeskiej i przejścia do kościoła greckokatolickiego. Starano się wymazać jak najszybciej ślady prawosławnej kultury – także w kulturze. Pierwotnie Cerkwie nie posiadały wież nad babińcem – był on nakryty dachem namiotowym bądź kalenicowym.

[img]

Początkowo  cerkwie łemkowskie najprawdopodobniej nie miały zakrystii. Nie występują one w najstarszych zachowanych zabytkach (Bodruzal, Pętna, Tylicz), a jeśli występują są późniejszego pochodzenia (Powroźnik, Owczary).  Lokalizowano je przy północnych ścianach prezbiteriów. Do rzadkości należą zakrystie występujące od północy i południa (Turzańsk, Słotwiny). Zakrystie integralnie związane z cała budowlą i wraz z nią wzniesione pojawiają się w cerkwiach późniejszych, koniec XVIII i początek XIX w.( Zdynia, Hańczowa, , Brunary Wyżne, Mochnaczka Niżna).

[img]

Ostatnim przestrzennym elementem są kruchty, występujące przy wieżach-dzwonnicach od zachodu.  Są to niewielkie, czworoboczne pomieszczenia, niekiedy węższe od wieży (Świątkowa Wielka, Stawisza) a czasem równej  z nimi szerokości (Powrożnik, Bielanka).

[img]

[img]

Hełmy wież ograniczają się do dwóch podstawowych kształtów: namiotowego i baniastego z pozorną latarnią.

Kopuły i zadaszenia poszczególnych uskoków, sygnaturowe wieżyczki i hełmy wież, dwuspadowe dachy i wszystkie inne zadaszenia pobijano gontem.

Ryszard Brykowski wyróżnił ze względu na budowę zewnętrzną kilka typów cerkwi.

Typ północno-zachodni

[img]

Występuje po stronie Polskiej na zachodnim i środkowym obszarze łemkowskim, i po stronie słowackiej w pasie położonym najbliżej polskiej granicy. Charakteryzuje się: rzutem trójdzielnym, o poszczególnych członach czworobocznych, zbliżonych do kwadratu, z których nawa jest zawsze najszersza; zróżnicowaną wysokością poszczególnych członów, z których zrąb jest zawsze najwyższy;  namiotowymi dachami-kopulami, czteropołaciowymi, uskokowo łamanymi; hełmami wież oraz zwieńczeniami naw i prezbiteriów baniastymi, z pozornymi latarniami; Do tych cerkwi nalezą najstarsze: Powroźnik, Owczary, Kwiatoń, Pętna, Tylicz, Dobroslava , Kozuchovce, Ladomirova.  Jest  to wariant starszy. Wariant młodszy charakteryzuje się: tendencją do wydłużania naw i  prezbiteriów; nieregularnością odstępów pomiędzy uskokami dachów-kopuł lub zupełnym ich zanikiem; częstszym stosowaniem trójbocznego zamknięcia prezbiterium, występowało to również w ostatnich budowlach wariantu starszego (Wójkowa, Równe); powszechnością występowanie zakrystii, wznoszonych z całą budowlą. Najstarsze przykłady tego wariantu świątyń to: po stronie polskiej Chyrowa, Czertyżne, Piorunka, Krasne, a po słowackiej: Sarissky  Stiavnik, Krajna-Bystra, Hunkowce.

Typ Południowy

Występuje po słowackiej stronie Karpat. Wyróżnia go kilka cech: obok rzutu trójdzielnego, przeważa układ dwudzielny: kwadratowe prezbiterium i prostokątna, wydłużona nawa ; wieże bezizbicowe lub z pozornymi izbicami; hełmy wież i zwieńczenia kopuł są namiotowe. Szczegółowo datowane zabytki tego typu zamykają się w przedziale czasowym od 1752-1764. Przykłady cerkwi: Semetkovce, Korejovce, Krajne Cierno, Vysny Hrabovec.

[img]

Typ Południowo-Wschodni

Związany z częścią zachodniego obszaru Rusi Zakarpackiej.  Elementy charakterystyczne to : rzut dwudzielny, utworzony z czworobocznego prezbiterium i prostokątnej, wydłużonej nawy, z wewnętrznie wyodrębnionym babińcem; wieże izbicowe, o ścianach prostych; dachy-kopuły o wielu załamaniach, często bez uskoków, zwieńczone pozornymi wieżyczkami. Datowane zabytki mieszcza się w przedziale czasowym 1759-1791. Przykłady cerkwi: Ploskoje, Hlinance, Obavy, Svaljava, Szelestovo, Velke Loucki.

Typ Północno-Wschodni

Występuje na wschodnim obszarze łemkowskim po stronie polskiej. Charakterystyczne cechy:  Bryla cerkwi jest bezwieżowa, a wolno stojąca dzwonnica zlokalizowana jest na osi podłużnej cerkwi w pewnej odległości od niej; rzut poziomy, zasadniczo trójdzielny; wysokość zrębu we wszystkich trzech podstawowych części składowych jest jednakowa; prezbiterium, nawę i babiniec kryją niskie, ośmiopolowe kopuły, schowane pod wspólnym , wielopołaciowym dachem; poszczególne części cerkwi ( z pominięciem przedsionka) wieńczą okazałe, baniaste pozorne wieżyczki sygnaturowe.  Cerkwie zaliczane do tego typu to te w : Komańczy, Rzepedzi, Turzańsku, Kulasznym. Co ciekawe, ten typ powstał pod silnym wpływem austriackiej architektury, i wykształcił się już po “wyklarowaniu” łemkowskiej architektury cerkiewnej. Pierwowzorem była cerkiew w Humennem.

[img]

Typ Przejściowy (północno – wschodni – wariant wieżowy)

Ten typ wyróżnia się umiejscowieniem nad babińcem niskiej wieży, w niewielkim stopniu górującą nad kalenicowym dachem cerkwi. Wieża ta jest nadbudową babińca, nie ma podstaw na podwalinie. Świątynie mają ściany szalowane deskami. Zachowano tu trójdzielność, jednak uproszczono bryłę – prezbiterium ma tą samą wysokość co nawa, nie jest wyodrębnione. Wieżę, nawę i prezbiterium wieńczą banie – największe nad wieżą i nawą, nad prezbiterium zaś jest ona dużo mniejsza. Takie cerkwie zobaczyć można m. in. w Szczawnym czy Wisłoku Wielkim. Niektórzy uważają je za najpóźniejszy wariant typu osławskiego, ale raczej należy je wiązać z wpływem budownictwa “józefińskiego” na drewnianą architekturę.

[img]

Typ Północny, Schyłkowy

Związany z północnymi stokami Karpat, głównie z zachodnim i środkowym obszarem łemkowskim. Elementy charakterystyczne dla tego typu to: rzut trój- i dwudzielny, prezbiterium przeważnie zamknięte trójbocznie, przy którym występuje zakrystia; wieże izbicowe; wysokość poszczególnych części cerkwi nie zawsze jest zróżnicowana-  Królowa Górna, Łosie, Ropica Górna;  dwuspadowe dachy o zróżnicowanych kalenicach, zawsze niższy nad prezbiterium.Cerkwie należące to tego typu to: Zdynia, Nowa Wieś (nieistniejąca), Bogusza, Binczarowa, Przysłup, Banica.

[img]

Narodowy styl ukraiński

Zaczęto je wznosić na Lemkowynie na przełomie XIX i XX wieku. Wiązało się to z powstawaniem “świadomości ukraińskiej”, propagowanej wśród Łemków. Zaczęto wznosić cerkwie wzorowane na budownictwie huculskim – czasem wręcz nawet sprowadzano do takich prac cieśli z Huculszczyzny (Czystohorb, Gładyszów). Budowano cerkwie jednokopułowe (z dużą kopułą nad nawą). Cerkwie takie zachowały się m. in. w Daliowej, Bednarce, Pętnej i Polanach. Budowano również cerkwie trzykopułowe, jak np. świątynia w Krzywej. Wyjątkowa świątynia powstała w Klimkówce k. Gorlic – była to pięciokułowa cerkiew murowana. Niestety, nie przetrwała a jej “rekonstrukcja” okazała się kompromitacją.

“Czasownie” prawosławne

Po tzw. Schiźmie Tylawskiej powstało kilkanaście świątyń o prostej, niekiedy więc prowizorycznej konstrukcji. Obiekty takie zachowały się np. w Bodakach czy Bartnym.

Cerkwie podobnie jak i kościoły są orientowane, tzn. kierowane prezbiterium w kierunku wschodnim.

[img]

Cerkwie murowane.

Zazwyczaj częściowo murarze starali się naśladować style świątyń drewnianych. Świątynie w tzw. Stylu józefińskim miały z założenia prostą, “uniwersalną” formę dla wszystkich religii. Taką cerkiew zbudowano m. in. w Małastowie. Inne murowane cerkwie powstały m. in. w Króliku Wołoskim, Tylawie, Smerekowcu. Murowane cerkwie wznoszono również w narodowym stylu ukraińskim.

[img]

Źródła informacji:

Brykowski R. Łemkowska drewniana architektura cerkiewna w Polsce, na Słowacji i Rusi Zakarpackiej.
Kryciński S., Łemkowszczyzna po obu stronach Karpat.

Opublikowane: http://lemkowyna.blogspot.com/2013/03/cerkwie-emkowskie.html  25 marca 2013